Zastosowanie toksyny botulinowej w praktyce dermatologicznej

Wprowadzenie 

To niezwykłe, że człowiek przekształcił jedną z najbardziej śmiercionośnych toksyn biologicznych w lek, który z każdym rokiem zyskuje coraz więcej zastosowań w różnych dziedzinach medycyny i przy coraz szerszej gamie wskazań. Zabiegi z użyciem toksyny botulinowej (botulinum toxin – BoNT) stały się najczęściej wykonywanymi procedurami w gabinetach medycyny estetycznej na całym świecie [1], a ogromny potencjał terapeutyczny BoNT zachęcił lekarzy do badania jej skuteczności w leczeniu różnych chorób skóry. 
Niniejszy przegląd ma na celu zaprezentowanie i przeanalizowanie dostępnych danych dotyczących najczęstszych zastosowań toksyny botulinowej w praktyce dermatologicznej, zarówno tych oficjalnie zatwierdzonych (on-label), jak i tych poza rejestracją (off-label). 

Od śmiercionośnej toksyny do cudownego leku

Historia zastosowania toksyny botulinowej w medycynie sięga lat 70. XX w., kiedy to po raz pierwszy wykorzystano ją w leczeniu zeza u małp [2]. W 1989 r. została zarejestrowana jako lek do leczenia zeza i kurczu powiek (blefarospazm). Niedługo później zauważono, że skutkiem ubocznym tych terapii jest zmniejszenie nasilenia zmarszczek w okolicy gładzizny czoła oraz wokół oczu [3]. Minęły jednak ponad dwie dekady, zanim amerykańska Agencja Żywności i Leków (Food and Drug Administration – FDA) oficjalnie zarejestrowała toksynę botulinową w dermatologii i medycynie estetycznej w następujących wskazaniach: 

• leczenie zmarszczek gładzizny czoła (w 2002 r.), 
• pierwotna nadpotliwość pach (w 2004 r.), 
• leczenie zmarszczek bocznego kąta oka – kurzych łapek (w 2013 r.), 
• leczenie zmarszczek poprzecznych czoła (w 2017 r.). 
   

Wszystkie inne wskazania do użycia BoNT pozostają wskazaniami pozarejestracyjnymi, choć w najbliższej przyszłości możliwe jest zarejestrowanie takich zastosowań jak leczenie przerostu mięśni żwaczy oraz redukcja pasm platyzmy (w obu przypadkach trwają badania kliniczne III fazy) [4–6]. Określenie „pasma platyzmy” odnosi się do wyraźnie widocznego przebiegu mięśnia szerokiego szyi (platysma). Biegnie on od dolnej części twarzy do obojczyka. Z wiekiem lub w wyniku zwiększonego napięcia mięśniowego zarys jego włókien może nadawać szyi starszy wygląd i stanowić problem estetyczny.

Czym jest toksyna botulinowa

Toksyna botulinowa jest białkiem produkowanym przez beztlenowe bakterie o nazwie Clostridium botulinum. W zależności od wykorzystanego szczepu toksyna botulinowa należy do jednego z ośmiu serotypów (A, B, C1, C2, D, E, F, G). Najpowszechniej stosowany jest serotyp A (toksyna botulinowa typu A). Dodatkowo z uwagi na różnice w budowie toksyny, które powodują, że nie są to substancje identyczne, FDA nakazała ich różnicowanie (toksyna onabotulinowa typu A, toksyna abobotulinowa typu A, toksyna inkobotulinowa typu A, toksyna prabotulinowa typu A) [4]. 
Napomknięcie o tym podziale ma zwrócić uwagę na fakt, że różne toksyny (produkowane przez różne szczepy bakterii i przez różne firmy wykorzystujące różne białka towarzyszące) nie są substancjami tożsamymi. Mają one różne wskazania do podania, zarejestrowane w charakterystykach produktów leczniczych, na co należy każdorazowo zwrócić uwagę, planując użycie wybranego produktu rynkowego. Dodatkowo wykorzystuje się różne jednostki miary – 
nierównoważne z jednostkami innych produktów leczniczych. Na przykład jednostki U (units) są stosowane w przypadku toksyny onabotulinowej typu A (np. produkt leczniczy Botox), a jednostki Sp...